Jarosławski Ośrodek Kultury i Sztuki jest instytucją, której artystyczne serce od lat rytmicznie bije dla mieszkańców miasta i okolic. A od ilu lat?
Odpowiedzi na to złożone pytanie pragniemy udzielić z początkiem roku, podejmując w JOKiS działania pn. Jubileuszowe Pulsowanie Kultury 120/110/75, będące w istocie cyklem trzech jubileuszy, które złożą się w swoisty „okolicznościowy witraż”.
Niniejszy artykuł zarówno zapowiada wydarzenia, jak i przybliża niektóre momenty historyczne z bogatej, jubileuszowej przeszłości (z niezbędnym odniesieniem do współczesności), które w niedługim czasie zostaną przedstawione w szczegółach, w postaci okolicznościowej wystawy plenerowej. W ramach obchodów pojawią się specjalne wydawnictwa, nie zabraknie również jubileuszowych akcentów artystycznych, jak na instytucję kultury przystało. W tym kontekście zachęcamy do uważnej lektury naszej strony internetowej www.mok-jar.pl oraz facebooka - Jarosławski Ośrodek Kultury i Sztuki.
8 stycznia 1901 r. został oddany do użytku Gmach Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół". Wszystko wskazuje na to, że był to pierwszy obiekt użyteczności publicznej oddany w Jarosławiu w dwudziestym wieku. Do wybuchu I wojny światowej, niezależnie od działalności sportowej, była prowadzona tutaj intensywna działalność artystyczna, kulturalno-oświatowa, wychowanie patriotyczne i przygotowanie do walki zbrojnej o niepodległość. Jednym z pierwszych wybitnych gości w Gmachu był Jan Kasprowicz, znakomity poeta, autor wierszy o wymowie patriotycznej. Zespoły teatralne Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i Towarzystwa Szkoły Ludowej wystawiły szereg spektakli dramatycznych ,,pogłębiających świadomość narodową i więź społeczną”. Na scenie „Sokoła” występowały również teatry zawodowe. Powszechnym uznaniem cieszyły się teatry ze Lwowa z aktualnym repertuarem. Z Teatrem Ludowym ze Lwowa, w sztuce J. A. Kisielewskiego „W sieci” wystąpiła Wanda Siemaszkowa („Panna Młoda" w premierze „Wesela” Wyspiańskiego). Jarosław znalazł się na trasie lwowskiego Teatru Gabrieli Zapolskiej z jej najnowszą sztuką „Moralność pani Dulskiej”. Jest wysoce prawdopodobne, że wystąpił on na scenie „Sokoła”. Niedługo przed wybuchem wojny swój popis przedstawiła tu Zoule de Bończa, primabalerina Opery Komicznej w Paryżu.
W dniu 13 września 1914 r. na front I wojny światowej walczyć z Moskalami wyruszyła, sformowana w Gmachu „Sokoła”, Jarosławska Kompania Legionowa pod dowództwem Serafina Dobrzańskiego. Historyczny wymarsz upamiętniają dwie tablice (jedna na zewnątrz, druga wewnątrz budynku).
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Gmach „Sokoła” stał się pierwszym ośrodkiem całkowicie niezależnej od zaborcy władzy - Reprezentacji Rządu Polskiego w Jarosławiu. Już 1 listopada 1918 roku na Gmachu - po 146 latach niewoli - obok uniesionych skrzydeł sokoła zawisła pierwsza w mieście biało-czerwona flaga.
W latach 1918-1939 w niepodległej Polsce w Gmachu prowadzona była statutowa działalność „Sokoła" – w znacznym stopniu na płaszczyźnie kulturalnej. W okresie międzywojennym szczególnie odznaczył się teatr amatorski PTG „Sokół" pod kierownictwem Stanisława Zielińskiego, który na wszystkich spektaklach miał komplet widzów. Zespół ten cieszył się największym uznaniem jarosławskiej publiczności, wystawiając m.in. spektakle: „Pociąg widmo”, „Dom otwarty”, „Popychadło”, „Hetman Stanisław Żółkiewski”, „Cud nad Wisłą” (1927-1932) .
W czasie wojny (wrzesień 1939 – lipiec 1944) Gmach został zajęty przez niemieckiego okupanta. Niemcy zniszczyli rzeźbę sokoła na frontonie i znajdujący się obok Pomnik Niepodległości.
Po wojnie władze komunistyczne nie dopuściły do odzyskania Gmachu przez Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół" w Jarosławiu („Sokół” w kraju został rozwiązany przez władze w 1947 r.). Społeczny potencjał kulturalny jaki się tu przez lata wytworzył - w warunkach państwa PRL-u już się w pełni odrodzić nie mógł.
Budynek stał się własnością skarbu państwa. W zasadzie nie stracił poprzednich funkcji kulturalnej i sportowej. Niedługo po wojnie zaczęły się tu odbywać np. koncerty Orkiestry Symfonicznej Miasta Jarosławia (1946) i przedstawienia teatralne np. „Betlejem Polskie” Lucjana Rydla w wyk. uczniów Państwowej Szkoły Budowlanej w Jarosławiu (1948), a także zawody bokserskie. A w budynku umiejscowione zostały: oddział Państwowego Przedsiębiorstwa Kinematograficznego w Rzeszowie i Jarosławski Klub Sportowy.
W roku 1968 r. Gmach „Sokoła” przekazany został na siedzibę Powiatowego Domu Kultury. Po kilkuletnim remoncie wewnątrz budynku osiągnięto ówczesne standardy i rozpoczęła się w nim działalność kulturalna w pełnym zakresie. W związku ze zniesieniem powiatów, od 1975 r. instytucja funkcjonowała jako Jarosławski Dom Kultury. W 1980 r. przemianowana została na Miejski Ośrodek Kultury. Od roku 2019 instytucja działa pod nazwą Jarosławski Ośrodek Kultury i Sztuki i odwołuje się również do pięknej tradycji „Sokoła”.
Bibliografia:
Józefa Frendo, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w Jarosławiu w latach 1889-1939 [w] Rocznik SMJ Tom, XIII 1994-999, Jarosław 2000.
Bożena Hałoń, Miejski Ośrodek Kultury w Jarosławiu , maszynopis pracy licencjackiej, PWSZ Jarosław 2005, Archiwum JOKiS.
Alina Michajluk, Amatorski ruch artystyczny w Jarosławiu 1945-1975 , maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet Jagielloński 1977, ze zbiorów Muzeum Kamienica Orsettich w Jarosławiu.
Zbigniew Raszewski, Działalność teatralna Gabrieli Zapolskiej , Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 42/2, 497-569, 1951, s. 569.
Jarosławskie Drogi do Niepodległej , red. prowadzący Ł. Zagrobelny, Muzeum Kamienica Orsettich, Jarosław 2018.
http://archiwum.muzeum-jaroslaw.pl/pdf/jddnk.pdf, 14.12.2020.
Józef Kaniak, Sprawozdanie Wydziału Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Jarosławiu za czas 1914-1920, Jarosław 1921 r., nakładem T. G. „Sokół”, ze zbiorów Muzeum Kamienica Orsettich w Jarosławiu.
Sprawozdanie Zarządu T. G. „Sokół" w Jarosławiu za rok 192 1 . Jarosław 6 maj 1922 r., ze zbiorów Muzeum Kamienica Orsettich w Jarosławiu.
Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół" w Jarosławiu za rok 1927, nakładem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, ze zbiorów Muzeum Kamienica Orsettich w Jarosławiu.
Tytuły prasowe z lat 1903-1936: „Goniec Jarosławski”, „Nowa Gazeta Jarosławska”, „Tygodnik Jarosławski”, „Głos Jarosławski", „Ekspres Jarosławski", „ Gazeta Jarosławska”. W zasobach: Podkarpackiej Biblioteki Cyfrowej, https://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra, Muzeum Kamienica Orsettich w Jarosławiu, Archiwum Państwowego w Przemyślu.
Od ponad 110 lat w Gmachu „Sokoła” działa kino. Już 12 lipca 1910 r. Stanisław Gurgul, zastępca prezesa Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół" w Jarosławiu uzyskał pozwolenie na prowadzenie działalności kinematograficznej, ale pierwszym pełnym rokiem funkcjonowania kina był rok – 1911 . Zarządzający Kinematografem „ Sokoła”, od początku postawili na nowoczesne rozwiązania i komfort widzów,i w 1912 r. zainstalowali oczyszczające powietrze, elektryczne wentylatory. Była to zapewne pierwsza „klimatyzacja” w mieście. W Gmachu musiały znajdować się generatory prądu, bo elektrownia w Jarosławiu powstała dopiero w 1929 r.
Kinematograf dbał o odpowiedni repertuar filmowy. Seanse poprzedzała kronika Pathego lub Gamouda, grywano filmy oświatowe, dokumentalne i fabularne: obyczajowe, historyczne, komedie, zagraniczne i polskie.
Wielkie poruszenie wśród jarosławskiej widowni wywołał w tym czasie polski film historyczny „ Kościuszko pod Racławicami” w reż. Orlanda (1913). Warto zaznaczyć, że co niedzielę projekcje niemych podówczas filmów, urozmaicała różnymi utworami muzycznymi orkiestra wojskowa stacjonującego w mieście 89 pp. c.k. armii austro-węgierskiej.
W okresie poprzedzającym I wojnę światową, w Kinematografie mógł bywać
z rodzicami Samuel Spiegel, urodzony w Jarosławiu w 1901 r., późniejszy wybitny amerykański producent filmowy, m. in. producent ,,Mostu na rzece Kwai”. Spiegel pierwsze osiemnaście lat spędził w Jarosławiu i można zaryzykować stwierdzenie, że tu złapał filmowego bakcyla …
W czasie I wojny światowej, podczas przejściowej okupacji rosyjskiej, projektor z „Sokoła” został zdemontowany i wywieziony w głąb Rosji.
Po wojnie Towarzystwo zakupiło nowy aparat i wznowiło projekcje filmów. Przez kilkanaście lat były to ciągle seanse nieme. Epoka kina niemego w Polsce
symbolicznie zakończyła się filmem „Wiatr od morza” w reż. Kazimierza Czyńskiego, wyprodukowanym w 1930 r., co wcale nie oznaczało natychmiastowego udźwiękowienia kin. Idąc z duchem czasu, Kinematograf stał się Kinem Dźwiękowym „Sokoła”.
W okresie międzywojennym obsługa kina rygorystycznie przestrzegała kategorii wiekowych widzów. Młodzieży niekiedy udawało się jednak przemknąć na niedozwolony seans „dla dorosłych”. Na takim amerykańskim filmie pt. „Nocne motyle” (r. prod. 1933) przyłapany został jarosławski gimnazjalista Wiesław Kielar, późniejszy literat i operator filmowy („Baza ludzi umarłych”). Wspomina o tym w autobiograficznej książce „ I nasze młode lata”.
W Kinie „Sokoła” zdarzały się projekcje jakby we współczesnym formacie 3D zwane wówczas „filmami iluzjonistycznymi". W 1934 r. zaprezentowano film z „wyskakującymi" na widzów przedmiotami z ekranu. Widzowie oglądali film w czerwono-niebieskich, celuloidowych okularach.
Po zakończeniu II wojny światowej, w budynku powstało Kino „Gdynia”, w którym odbywały się nie tylko emisje filmów, ale koncerty muzyczne, przedstawienia teatralne i... walki bokserskie.
W związku z remontem, jaki miał miejsce w budynku w latach 1969-1974 i jego unowocześnieniem, Kino „Gdynia” zastąpiło Kino „Ikar” działające do dziś. Od 2013 r. Kino „Ikar” stało się nowoczesnym kinem cyfrowym. Remont przeprowadzony w 2019 roku pozwolił uzyskać jeszcze lepszy komfort odbioru sztuki filmowej.
Słowem, działalność kinematograficzna jest prowadzona w Gmachu ,,Sokoła” od 110 lat, a może i nieco dłużej.
Bibliografia
Józefa Frendo, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w Jarosławiu w latach 1889-1939 […] Rocznik SMJ Tom, XIII 1994-1999, Jarosław 2000.
Bolesław Fiutowski, Jak wyrastały skrzydła. O jarosławskim „Sokole” po 1914 r. Maszynopis wydany w 1986 r., ze zbiorów Jerzego Czechowicza.
Bożena Hałoń, Praca licencjacka Miejski Ośrodek Kultury w Jarosławiu , PWSZ Jarosław 2005.
Wiesław Kielar, Nasze młode lata , Wrocław 2004.
„ Nowa Gazeta Jarosławska” (dostępne egzemplarze z lat 1912-1914), https://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra .
Artykuł o Samuelu Spieglu https://plus.nowiny24.pl/legenda-hollywood-rodem-z-jaroslawia/ar/11454637
MG, „ Aksamitna ośmiornica” – gwiazda Hollywood z Grodzkiej 13 , „Życie Podkarpackie” 2021, nr 01, s. 20.
Film Kościuszko pod Racławicami https://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bciuszko_pod_Rac%C5%82awicami_(film_1913)
Film Wiatr od morza https://pl.wikipedia.org/wiki/Wiatr_od_morza_(film)
(a ściślej, nieco ponad 75 lat temu) - 1 stycznia 1945 r. zarządzeniem Ministra Kultury, Informacji i Propagandy powołany został Jarosławski Dom Kultury, pierwsza po wojnie, instytucja tego typu w mieście. Potem instytucja w ramach przekształceń i reorganizacji nosiła następujące nazwy: Dom Kultury Organizacji Młodzieżowej Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych, Powiatowy Dom Kultury Związków Zawodowych, Powiatowy Dom Kultury, Jarosławski Dom Kultury, Miejski Ośrodek Kultury, obecnie nosi nazwę - Jarosławski Ośrodek Kultury i Sztuki.
W początkowym okresie dom kultury miał swoją siedzibę w budynku Stowarzyszenia Rzemieślników „Gwiazda” (u zbiegu ulic Franciszkańskiej i Trybunalskiej). Następnie ponad 20 lat siedziba znajdowała się w budynku d. Stowarzyszenia Rękodzielników Żydowskich ,,Jad Charuzim” (do 1981 r. ul. Mariana Buczka, obecnie Hetmana Jana Tarnowskiego 1), a od roku 1968 w Gmachu Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego ,,Sokół” (pl. A. Mickiewicza 6). Przez te lata, niezależnie od okoliczności dziejowych, instytucja wpisuje się nieustannie w krajobraz kulturalny miasta i okolicy. Wiele osób uczestniczy w bieżących wydarzeniach organizowanych przez ,,dom kultury” (używając tej potocznej nazwy) i pamięta różne imprezy z przeszłości lub może odwoływać się do wspomnień swoich rodziców, dziadków.
Ten okres jest na szczęście zapisany w pamięci żyjących pokoleń, niemniej jednak należy przypomnieć, przynajmniej fragmentarycznie, niektóre znaczące przykłady działalności Domu Kultury w Jarosławiu.
Aktualnie Jarosławski Ośrodek Kultury i Sztuki kontynuuje bogate tradycje działalności kulturalnej organizując i współorganizując imprezy o zasięgu miejskim, ogólnopolskim i międzynarodowym, m.in.:
„ Jasełka Przedszkolaków”
Spotkania Teatralne „Jasełka”
Ogólnopolski Festiwal Kolęd i Pastorałek
Wojewódzki Przegląd Kolęd i Pastorałek Placówek Opiekuńczo-Wychowawczych
Ferie z Kulturą
Festiwal Piosenki „Śpiewaj razem z nami” – eliminacje powiatowe
Konkurs na najpiękniejszą Marzannę
Ogólnopolski Konkurs Recytatorski – eliminacje powiatowe
Konkurs Recytatorski „Wiosna w sercu, wiosna wkoło”
Przegląd Scenicznej Twórczości Dziecięcej „Szkolne Prezentacje Artystyczne”- eliminacje powiatowe
Powiatowy Przegląd Piosenki Promującej Zdrowie
Konkurs „Jarosławska Pisanka”
Konkurs Piosenki „O złoty klucz do sławy”
Podkarpacki Przegląd Kabaretów Młodzieżowych Młodsza Paka
„I Ja Mam Talent” - Artystyczne Prezentacje Przedszkolaków
Przegląd Szkolnych Form Teatralnych „Jarosławski Kacperek”
Przegląd Twórczości Dziecięcej „Bajkowy Świat”
RePeTONI – Regionalny Przegląd Twórczości Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie
Spontaniczny Konkurs Wierszy Patriotycznych „Kto TY jesteś”?
Konkurs Plastyczny „W świecie dziecięcych marzeń ”
Konkursy fotograficzne: „Jarosławskie koty”, „Jarosławskie psy”
Kulturalne Działania w Dzielnicach Jarosławia – „Wakacyjny Zawrót Głowy”
Półkolonia „Wakacje z Kulturą”
Międzynarodowy Konkurs Fotograficzny „Jarosławski Kuferek”
Jarosławskie Dni Sztuki
Jarmark Jarosławski
Jarosławski Przegląd Teatralny „Na dziedzińcu..."
Międzynarodowy Konkurs Fotograficzny „Tylko Jedno Zdjęcie”
Konkurs wiersze, proza i piosenki o Powstaniu Warszawskim
Festiwal Piosenki Harcerskiej HARCOTEKA im. Czesławy „Baśki” Puzon
Konkurs Recytatorski Wierszy o Jesieni „Wawrzynek”
Turniej Poetycki o Laur Impresji
Przegląd Piosenki i Poezji Kresowej
Podkarpacki Konkurs „Literatura i Dzieci” – eliminacje powiatowe
Ogólnopolski Festiwal Piosenki Ojczystej im. Michała Zielińskiego „Serce w plecaku”
Ogólnopolski Festiwal Teatrów „DRoBNY”
Podkarpacki Konkurs Poezji Religijnej – eliminacje strefowe
Konkurs na Najpiękniejszą Gwiazdę Betlejemską
Konkurs na Najpiękniejsze Skrzydła Anielskie
W Jarosławskim Ośrodku Kultury i Sztuki działają zespoły, koła zainteresowań, pracownie i miejsca artystycznej ekspresji:
Grupa Teatralna „PLASTER”
Grupa Teatralna „PLASTEREK”
Teatr Jednego Aktora
Teatr „CIENIE”
Teatr „KĄT”
Jarosławski Teatr Sztuk Drobnych „KĄCIK”
Kameralna Scena Młodych im. Izabelli Melińskiej
Grupa Poetycka „ANAFORA”
Szkoła Rysowania i Malowania
Pracownia Grafiki Warsztatowej „ŁĄCZYMY POKOLENIA”
Pracownia Jarosławskie Centrum Ceramiki Artystycznej
Grupa Rękodzieła Artystycznego
Klub Małego Artysty Odkrywcy
Grupa Plastyczna „PLASTUSIE”
Pracownia Plastyczna
Klub Fotograficzny „ATEST 70”
Pracownia Filmu i Fotografii
Studio Nagrań
Grupa Wokalna
Jarosławska Scena Piosenki Aktorskiej
Grupa Baletowa
Stowarzyszenie EM-ART
Klub Filmowy
Twórczość plastyczna eksponowana jest w galeriach:
Galerii Rynek 6
Małej Galerii
Galerii Rysunku i Grafiki
Galerii Dziecięcej i Młodzieżowej „W korytarzu”
Galerii „Projektor Sztuki”
Galerii Teatralnej
W Kamienicy Rynek 6 mieści się niezwykła księgarnia „Jarosławski Kuferek Artystyczny”, a w piwnicach Ratusza Centrum Edukacji Kulturalnej otwierające świat doznań estetycznych dla dzieci i młodzieży.
Jarosławski Ośrodek Kultury i Sztuki służy już kolejnemu pokoleniu mieszkańców Jarosławia i okolic. Od czasu powstania Jarosławskiego Domu Kultury w 1945 r. zmieniały się uwarunkowania społeczne, warunki życia, sposoby spędzania wolnego czasu, oczekiwania odbiorców kultury. W trakcie swego istnienia instytucja przystosowywała formy i metody działalności do zmieniających się okoliczności.
Domem Kultury w Jarosławiu kierowali kolejno: Zbigniew Bilicz, Eugeniusz Bodzoń, (?)Sadowski, (?) Uszyński, Michał Zieliński, Gustaw Szumiński, Mieczysław Nowosiad, Stanisław Krawczyszyn, Kazimierz Krukowski, Zdzisław Trentowski, Leon Pietruch, Michał Morończyk, Jan Aab, Teresa Piątek, Greta Ferenc, Elżbieta Śliwińska-Dąbrowska.
Bibliografia
Andrzej Zgryźniak, Jarosławski Dom Kultury - historia i współczesność [w] Rocznik SMJ Tom, XVI 2005, Jarosław 2006, s. 249-260.
Sprawozdania z działalności JDK, PDK, MOK, JOKiS - Archiwum JOKiS w Jarosławiu.
Monografia Powiatowego Domu Kultury w Jarosławiu - opracowana kolektywnie przez pracowników, Jarosław 1964 r. Maszynopis w Archiwum MOK w Jarosławiu.
Michał Morończyk, Ignacy Darłak: Rozwój działalności kulturalnej [w] Jarosław w PRL – zarys monograficzny. Praca zbiorowa ., Jarosław 1972.
Alina Michajluk, Amatorski ruch artystyczny Jarosławia w latach 1945-1975, praca magisterska napisana pod kier. prof. dr Kamili Mrozowskiej, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Pedagogiki, Kraków 1977 r.
Andrzej Zgryźniak i zespół redakcyjny Jarosławskiego Ośrodka Kultrury i Sztuki
