W 2022 roku kolejne zabytkowe pomniki nagrobne zlokalizowane na Starym Cmentarzu w Jarosławiu zostały poddane pracom konserwatorskim. Swój pierwotny wygląd odzyskały dwa nagrobki: Władysława Zawirskiego (kw. 28) oraz Genowefy Kre(…)man (kw. 22).
Nagrobek Władysława Zawirskiego
Pomnik kamienny wykonany z wapienia w formie graniastego cokołu na schodkowej podstawie, zamkniętego od góry gzymsem wieńczącym, pierwotnie z centralnie umieszczonym krzyżem z wapienia. Podstawę stanowił prawdopodobnie fundament wykonany z cegły pokryty zaprawą betonową. Nagrobek od frontu posiada oddzielną tablicę inskrypcyjną wykonaną z marmuru, na której umieszczono tekst: „Władysław/ Zawirski/ Żołnierz/ Wojsk Polskich/ Z Roku 1863/ *1847 +1897/ Cześć Jego Pamięci”. Pomnik poświęcony pamięci Władysława Zawirskiego – uczestnika powstania styczniowego.
Przeprowadzenie prac konserwatorskich było podyktowane koniecznością powstrzymania procesu destrukcji substancji zabytkowej oraz przywrócenia walorów estetycznych obiektu. Pomnik był stale narażony na wpływ szeregu czynników fizycznych, mechanicznych i biologicznych, które wpływały na procesy niszczące (m. in. gazy, pyły i różnego rodzaju mikroorganizmy). Powierzchnia wykazywała obszerne zniszczenia takie jak ciemna patyna oraz glony, mchy i porosty. Fundament nie posiadał izolacji, co prowadziło do dalszej degradacji. Kamień posiadał liczne spękania, ubytki i wykruszenia materiału; widoczne znaczne partie pudrującej i osypującej się struktury. Nagrobek miał poważny ubytek w postaci odłamanego kamiennego krzyża, który się nie zachował. Obiekt był przesunięty i odchylony od pionu w wyniku prawdopodobnie niestabilnego podłoża lub osłabionego fundamentu.
W pierwszej kolejności wstępnie dokonano analizy zasolenia struktury obiektu – nie zdiagnozowano skupisk soli ani krystalizacji w przypowierzchniowych warstwach. Zdemontowano elementy kamienne. Przed przystąpieniem do prac przy wstępnym czyszczeniu i dezynfekcji, miejscowo zaimpregnowano osłabione i rozwarstwione partie kamienia, dzięki czemu wzmocniono zwietrzałe fragmenty, które podczas późniejszych prac mogłyby ulec zniszczeniu. Powierzchnię oczyszczono z luźnych nawarstwień powierzchniowych, sztucznej patyny, zabrudzeń, mchów, porostów. Następnie poprzez odkucie usunięte zostały zaprawy, które pozostały w miejscu wcześniejszych konserwacji lub osadzenia poszczególnych fragmentów obiektu. Profilaktycznie wykonano zabieg odsalania i wykonano impregnację środkiem hydrofilnym. Partie rozwarstwiające się podklejono zaprawą. Pod większe odtwarzane miejsce, przed przystąpieniem do uzupełnień wykonano zbrojenia z drutu nierdzewnego, osadzono w gniazdach przy użyciu żywicy. Zaprawa pod ubytki - mineralna, zbliżona do uzupełnianego kamienia. Brakujący krzyż został zrekonstruowany z kamienia o właściwościach nawiązujących do oryginału, według wzorów pochodzących z nekropolii, zgodnie ze sztuką kamieniarską i osadzony na pręcie za pomocą żywicy. Dokonano drobnych poprawek kolorystycznych kitów, scalając je kolorystycznie z resztą. Całą powierzchnię kamienia zaimpregnowano środkiem hydrofobowym. Ostatnim etapem było wykonanie nowych betonowych fundamentów zabezpieczonych izolacją poziomą.
Nagrobek Genowefy Kre(…)man
Pomnik kamienny wykonany z piaskowca w formie graniastego cokołu na profilowanej podstawie, zamkniętego od góry gzymsem wieńczącym z centralnie umieszczonym piaskowcowym krzyżem. Podstawa pomnika w formie fundamentu była prawdopodobnie z cegły, pokryta zaprawą betonową. Inskrypcja wykonana na piaskowcowej płaszczyźnie cokołu na ścianie frontowej, na której widnieje w większości nieczytelny tekst poświęcony pamięci Genowefy Kre(…)man. Pomnik powstał prawdopodobnie w 2 poł. XIX wieku.
Celem wykonania prac konserwatorskich było zahamowanie procesu degradacji struktury historycznej oraz przywrócenia walorów artystyczno-estetycznych obiektu. Zły stan zachowania obiektu wynikał ze stałej ekspozycji na wpływ czynników pochodzenia atmosferycznego oraz działanie mikroflory. Całość powierzchni zaatakowana mchami i porostami, gdzieniegdzie patyną; z licznymi spękaniami, ubytkami, zabrudzeniami i zaciekami. Frontowa partia postumentu uległa głębokiej korozji i złuszczeniu; struktura zaczęła się kruszyć, osypywać i pudrować, w związku z czym liternictwo stało się całkowicie nieczytelne. Obiekt przesunięty oraz odchylony – wskutek niestabilnego podłoża i osłabionego, pękniętego fundamentu. Fundament pozbawiony izolacji. Dodatkowo, pomnik zlokalizowany tuż przy alejce, poprzez znaczne pęknięcie i ubytki w strukturze wieńczącego krzyża stwarzał zagrożenie dla przechodzących obok osób.
W związku z podjętymi pracami nie stwierdzono skupisk soli w strukturze kamienia. Pierwszy etap prac polegał na zdemontowaniu elementów. Usunięto nawarstwienia pochodzenia atmosferycznego, warstwy ziemi, mchów i porostów oraz nałożono środki zabezpieczające przed działaniem mikroflory i wpływami atmosferycznymi, zabezpieczono osłabione i rozwarstwione fragmenty poprzez zaimpregnowanie środkiem wzmacniającym, odsolono. Ubytki uzupełniono i podklejono zaprawą, w obszernych partiach zastosowano zbrojenia. Założono kity i scalono kolorystycznie z powierzchnią oryginału. Ze względu na brak danych o osobie pochowanej, front postanowiono potraktować zachowawczo tzn. delikatnie oczyszczono, by nie uszkodzić kruszącej się reszty, zaimpregnowano, zaś zachowane zatarte i nieczytelne liternictwo wzmocniono (bez odtwarzania reszty inskrypcji). Obiekt poddano impregnacji środkiem hydrofobowym. Finalnym etapem było wykonanie nowych betonowych fundamentów zabezpieczonych izolacją poziomą.
